Σάββατο 10 Μαΐου 2008

Πελεγρίνης Θεοδόσης, Από τον Πολιτισμό στην Πείνα

Η ιδέα της προόδου, εν προκειμένω, είναι, πρώτα από όλα, αυθαίρετη, μια και δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο φιλόσοφοι και επιστήμονες να διατυπώνουν απόψεις και καλλιτέχνες να προσφέρουν δημιουργίες, οι οποίες προηγούνται της εποχής των. Για παράδειγμα, βάσει της θεωρίας του Κοντ, σύμφωνα με την οποία η πνευματική πρόοδος των ανθρώπων διήλθε από τρία ιεραρχικά διατεταγμένα στάδια, δεν θα μπορούσε, ασφαλώς, να δικαιολογηθεί η διατύπωση πριν από τον Μεσαίωνα πλήθους επιστημονικών αντιλήψεων, τις οποίες εισηγήθηκαν οι ερευνητές βασιζόμενοι στο πείραμα και την λογική, επειδή, κατά την εν λόγω θεωρία, στο θεολογικό στάδιο, το οποίο φθάνει ως το τέλος των Μέσων Χρόνων, τα πράγματα ερμηνεύονταν αποκλειστικώς ως προϊόντα της δράσης υπερφυσικών όντων. Πέρα από την αναντιστοιχία της προς την πραγματική πορεία της ιστορίας η ιδέα της προόδου μπορεί να αποβεί και επικίνδυνη. Και τούτο, γιατί, αν πράγματι η ιστορία νοηματοδοτείται από έναν τελικό στόχο, στον οποίο οδηγείται κατ' ανάγκην, τότε όλες οι θεωρίες και τα δημιουργήματα που δεν εναρμονίζονται προς τον τελικό στόχο της ιστορίας θα πρέπει να εξοβελιστούν, καθόσον αποκλίνουν από τον τελικό αυτόν στόχο ή τον υπονομεύουν. Εν τοιαύτη περιπτώσει, κάθε άνθρωπος -είτε επιστήμων είτε φιλόσοφος είτε καλλιτέχνης κ.ο.κ. -, ο οποίος θα επιχειρούσε να διατυπώσει μια άποψη ή να δημιουργήσει ένα έργο που δεν συνάδει προς τον τελικό στόχο της ιστορίας, θα έπρεπε -λογοκρινόμενος, λοιδορούμενος, διαβαλλόμενος, διωκόμενος, φυλακισμένος κ.ά.τ.- να υποχρεωθεί στην σιωπή και στην απραξία. Κι όλα αυτά, για έναν σκοπό, ο οποίος, επειδή ανάγεται στο -απώτερο, μάλιστα- μέλλον, δεν μπορεί να είναι αξιόπιστος. Εδώ ακόμη και για την κατάσταση του αυριανού καιρού, παρά την ύπαρξη των εξελιγμένων οργάνων πρόβλεψης, μπορούν να υπάρχουν αμφιβολίες. Όχι για κάτι το οποίο τοποθετείται απροσδιόριστα κάπου στο τέλος της ιστορίας. Επειδή, ακριβώς, ο τελικός σκοπός, στον οποίο, σύμφωνα με την ιδέα της προόδου, κατατείνει η ιστορία, δεν αποτελεί προϊόν τεκμηριωμένης έρευνας, παρέχεται η δυνατότητα σε κάθε άνθρωπο ή όμιλο ανθρώπων που διαθέτει ισχύ να επιβάλλει στο περιβάλλον του ή στην κοινωνία του ή, ακόμη, και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα την ιδεολογία εκείνη που εξυπηρετεί το δικό του συμφέρον. Εν τοιαύτη περιπτώσει, αν, ως εκ της αυθαιρεσίας της και της επικινδυνότητας της, απορριφθεί η ιδέα της προόδου, τότε η άποψη ότι οι διάφορες εκφάνσεις του πολιτισμού -η επιστήμη, η τέχνη, η φιλοσοφία, το δίκαιο κ.ά.- μπορούν προοδευτικά, μέσα από διάφορα στάδια ανάπτυξης, να εξευγενίσουν το ανθρώπινο γένος κατά την ιστορική διαδρομή του οδηγώντας το, τελικά, στον υπέρτατο βαθμό ευημερίας του, είναι άτοπη - όπως, εξίσου, άτοπη, βέβαια, είναι και κάθε αντίθετη εκδοχή στο πλαίσιο της οποίας το ανθρώπινο γένος θα κατορθώσει να φθάσει στην ύψιστη κατάσταση ευδαιμονίας του επιστρέφοντας στην φύση και αφού, εν τω μεταξύ, θα έχει απεμπολήσει τον πολιτισμό συλλήβδην.

Το γεγονός, ωστόσο, ότι οι άνθρωποι δεν κατευθύνονται προς ένα έσχατο, εξιδανικευμένο τέλος δεν σημαίνει ότι κατά την ιστορική διαδρομή τους παραμένουν αμετάβλητοι ως προς τις πνευματικές επιδόσεις των και ότι κατά την πάροδο του χρόνου δεν σημειώνουν πρόοδο στις τελευταίες αυτές. Απλώς, η ιδέα της προόδου του ανθρώπου, εν προκειμένω, θα πρέπει να εκληφθεί κατά τρόπον όχι αθροιστικό, αλλά διορθωτικό. Η διατύπωση μιας επιστημονικής θεωρίας, ορισμένως, είναι ανώτερη από την διατύπωση της επιστημονικής αυτής θεωρίας κατά το παρελθόν όχι γιατί προσθέτει στην τελευταία αυτή νέες πληροφορίες και γνώσει αλλά επειδή στην θεωρία υπό την νέα διατύπωση της έχουν διορθωθεί λάθη και έχουν συμπληρωθεί παραλείψεις κ έχουν καλυφθεί κενά που υπήρχαν στην παλαιότερη μορφή της. Για παράδειγμα, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν είναι ανώτερη από την αντίστοιχη θεωρία του Νεύτωνα, επειδή ακριβώς διορθώνει την τελευταία αυτή. Το ίδιο μπορεί να υποστηριχθεί και για τα έργα τέχνης· η μορφή τη δωδεκάτονης μουσικής, λόγου χάριν, είναι ανώτερη από τη παραδοσιακή αρμονία, γιατί επιτρέπει στον καλλιτέχνη να εκφράσει πράγματα που η τελευταία αυτή λόγω ελλείψεών της δεν του παρείχε την δυνατότητα να κάνει.

Πέρα, βέβαια, από το αν, και κατά πόσο, συνέβαλε, και συμβάλλει, ο πολιτισμός στην πρόοδο των ανθρώπων, υπάρχουν ασφαλώς, και άλλα προβλήματα σχετικά με την έννοιά του, όπως, για παράδειγμα, είναι ο προσδιορισμός των συντελεστών της δημιουργίας ενός πολιτισμού, το αν, ορισμένως, είναι το φυσικό περιβάλλον ή η φυλή όπου ανήκει ένας λαός, ο ιδιαίτερος χαρακτήρας ενός λαού, οι συνθήκες και οι περιστάσεις υπό τις οποίες καλείται να δράσει ένα έθνος. Το πώς και το γιατί δημιουργείται ένας πολιτισμός, το αν, δηλαδή, είναι η φυλή, το φυσικό περιβάλλον ή κάποιος άλλος παράγων που συντελεί στην όρθωση ενός πολιτισμού, είναι χωρίς αμφιβολία ένα ξεχωριστής σημασίας ζήτημα, το οποίον, παρ' όλα αυτά, δεν παύει να είναι θεωρητικού χαρακτήρα, ένα πρόβλημα του οποίου η απάντηση θα ικανοποιήσει την περιέργειά μας για τον τρόπο δημιουργίας του πολιτισμού. Το «προς τι», όμως, ένας πολιτισμός, στην ανάλυση του οποίου περιεστράφη το παρόν κεφάλαιο, το αν πράγματι, ορισμένως, ο πολιτισμός εν γένει αποτελεί ένα όχημα του ανθρώπου για να τον μεταφέρει σε έναν καλύτερο κόσμο ή, απεναντίας, συνιστά ένα μέσο καταστροφής του ανθρώπου, είναι, επιπροσθέτως, ένα ζήτημα που αφορά στην ίδια την μοίρα του γένους των ανθρώπων. (σσ.26-29)

Δεν υπάρχουν σχόλια: